Anadolu'nun kadim mirası Van kedisi, beyaz ipeksi tüyleri ve büyüleyici gözleriyle nesiller boyu hem bir doğa harikası hem de kültürel bir simge olmuştur. Bu nadide ırk, sadece fiziksel güzelliğiyle değil, suya olan düşkünlüğü ve yüzme yeteneği gibi sıra dışı özellikleriyle de diğer kedi ırklarından ayrılır. En dikkat çeken özelliği ise, bir gözünün mavi diğerinin kehribar renginde olabildiği "heterokromi" olarak adlandırılan gizemli göz yapısıdır. Bu rehberde, Van kedisinin binlerce yıllık tarihsel yolculuğundan karakter özelliklerine, çift renkli gözlerinin ardındaki genetik sırdan özel bakım ihtiyaçlarına kadar tüm yönlerini keşfedeceksiniz.
Van kedisi, kökeni binlerce yıl öncesine dayanan ve Anadolu coğrafyasına özgü en eski kedi ırklarından biridir. Van Gölü çevresinde evrimleşen bu ırk, bölgenin zorlu iklim koşullarına uyum sağlayarak günümüze kadar ulaşmıştır. Tarihsel kayıtlarda Van kedilerinden ilk kez 19. yüzyılda Batılı gezgin ve doğa bilimcilerin notlarında bahsedilmiştir. 1950'li yıllarda İngiliz fotoğrafçı ve gazeteci Laura Lushington'in Van yöresindeki çalışmaları, bu kedileri bilim dünyasına tanıtmış ve ırkın korunması için önemli adımlar atılmıştır. Anadolu kültüründe özel bir yeri olan Van kedileri, yerel halk tarafından "van kedisi", "van kedi" veya "van tavşanı" gibi isimlerle anılmıştır. Türkiye'de 1992'de Yüzüncü Yıl Üniversitesi bünyesinde Van Kedisi Araştırma Merkezi kurularak bu nadide ırkın korunması ve tanıtılması için çalışmalar başlatılmıştır. Günümüzde Van kedisi, Türkiye'nin yaşayan kültür miraslarından biri olarak kabul edilmekte ve dünyada "Turkish Van" adıyla anılmaktadır.
Van kedisi, orta-büyük boyutlarda ve güçlü kas yapısına sahip bir ırktır. Yetişkin bir Van kedisinin ağırlığı genellikle 4-7 kg arasında değişir. En belirgin özelliği, genellikle saf beyaz ve su geçirmez yapıdaki uzun tüyleridir. Tüy yapısı mevsimsel değişiklik gösterir; kış aylarında daha uzun ve yoğun, yaz aylarında ise daha kısa tüylere sahiptir. Van kedilerinin kafa yapısı yuvarlak hatlara sahip olup, kulakları orta büyüklükte ve dik duruşludur. Gözleri badem şeklinde ve canlı bir ifadeye sahiptir. En dikkat çeken fiziksel özellikleri ise göz renklerindeki çeşitliliktir. Van kedilerinde her iki gözün de mavi, her iki gözün de kehribar rengi olabildiği gibi, bir gözün mavi diğer gözün kehribar rengi olduğu heterokromi (odd-eyed) durumu da sıkça görülür. Patileri arasında yüzme yeteneğini kolaylaştıran hafif perde benzeri yapılar bulunur. Bu fiziksel özellikler, Van kedisini diğer kedi ırkları arasında benzersiz kılar.
Van kedisi, zeki, meraklı ve enerjik karakteriyle öne çıkan bir ırktır. Suyla oynamaktan ve yüzmekten keyif alan nadir kedi türlerinden biridir; bu özelliği ona "yüzen kedi" unvanını kazandırmıştır. Sahibine derin bir bağlılık geliştiren Van kedileri, aile üyeleriyle güçlü ilişkiler kurar ancak bağımsız karakteri nedeniyle kucakta uzun süre kalmaktan hoşlanmaz. Oyuncu ve atletik yapısıyla dikkat çeker, yüksek yerlere tırmanmaya ve etkileşimli oyunlara ilgi duyar. Zekâsı ve problem çözme yeteneği, onu eğitilmesi nispeten kolay bir kedi yapar. Sesini nadiren kullanır, genellikle sakin ve uyumlu bir mizaca sahiptir. Yabancılara karşı temkinli davranabilir, ancak doğru sosyalleşmeyle aile yaşamına mükemmel uyum sağlar. Enerjisini atabileceği oyunlar ve zihinsel uyarım, Van kedisinin mutlu ve sağlıklı kalması için önem taşır.
Van kedilerinde görülen çift renkli göz olgusu (heterokromi), genetik bir özellik olup iris dokusundaki melanin pigment dağılımının farklı olmasından kaynaklanır. Bu durum, genellikle bir gözün mavi (melanin eksikliği), diğer gözün ise kehribar veya yeşil (normal melanin varlığı) renkte olması şeklinde kendini gösterir. Heterokrominin "tam" (complete) formu olarak adlandırılan bu durum, Van kedilerinde baskın beyaz kürk rengi ile ilişkili W geni ve etkileşimli diğer genler tarafından belirlenir. Embriyonik gelişim sırasında melanosit hücrelerinin gözlere eşit olarak dağılmaması sonucu ortaya çıkan bu özellik, kedinin görme yetisi üzerinde herhangi bir olumsuz etkiye neden olmaz. Van kedilerindeki heterokromi oranının yaklaşık %25-30 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu benzersiz özellik, Van kedisini diğer kedi ırkları arasında özel kılan ve bilimsel araştırmalara konu olan en dikkat çekici fiziksel karakteristiklerden biridir.
Van kedisinin sağlıklı ve mutlu bir yaşam sürmesi için düzenli bakım ve dengeli beslenme büyük önem taşır. Yoğun ve suya dayanıklı tüy yapısı, haftada 2-3 kez fırçalanmayı gerektirir. Bu sayede tüy düğümleri önlenir ve ölü tüyler temizlenir. Tüy yapısı nedeniyle banyo sıklığı diğer ırklara göre daha seyrek olabilir, ancak suya olan ilgisi göz önüne alındığında temiz suda yüzme fırsatı verilmesi kediyi mutlu edecektir.
Beslenme konusunda, Van kedisinin enerjik yapısı göz önünde bulundurularak yüksek kaliteli protein içeren mamalar tercih edilmelidir. Yaş, kilo ve aktivite düzeyine uygun bir beslenme programı oluşturulmalı, obezite riskine karşı porsiyon kontrolü yapılmalıdır. Temiz ve taze su her zaman erişilebilir olmalı, özellikle böbrek sağlığı için su tüketimi teşvik edilmelidir. Düzenli veteriner kontrolleri, aşı takibi ve diş sağlığına özen gösterilmesi, Van kedisinin uzun ve sağlıklı bir ömür sürmesine katkıda bulunacaktır.
Van kedisi genellikle sağlam bir bünyeye sahip olup ortalama 12-17 yıl arasında bir yaşam süresine sahiptir. Doğru bakım ve beslenme ile bu süre 20 yıla kadar uzayabilmektedir. Irkın genetik çeşitliliği sayesinde kalıtsal hastalıklar diğer safkan ırklara göre daha az görülse de, özellikle işitme problemleri (özellikle mavi gözlü ve heterokromik bireylerde) dikkatle takip edilmelidir. Beyaz kürk rengi ve mavi göz geni arasındaki bağlantı nedeniyle, bu kedilerde doğuştan gelen sağırlık riski bulunmaktadır.
Van kedilerinde düzenli veteriner kontrolleri, aşılama programları ve diş bakımı büyük önem taşır. Özellikle böbrek sağlığına dikkat edilmeli, yeterli su tüketimi sağlanmalıdır. Obeziteyi önlemek için düzenli egzersiz ve dengeli beslenme programı uygulanmalıdır. Tüy topu oluşumunu engellemek için düzenli fırçalama ve gerekirse tüy topu önleyici mamalar kullanılabilir. Van kedilerinin sağlıklı bir yaşam sürmesi için stresten uzak, güvenli bir ortam ve zenginleştirilmiş çevre koşulları sağlanması önerilir.
